Verzameld middenveld vraagt nieuwe Europese Commissie om civiele ruimte te garanderen

Geachte voorzitters en premiers,

Met het oog op het komende vijfjarige mandaat roepen wij u, samen met 415 maatschappelijke organisaties - uit 26 lidstaten en 4 kandidaat-lidstaten - die zich inzetten voor de bevordering van democratie, mensenrechten en burgerbetrokkenheid in heel Europa, op om prioriteit te geven aan maatregelen die een levendige burgerlijke ruimte bevorderen, de democratie handhaven en de grondrechten waarborgen.

Het maatschappelijk middenveld speelt een cruciale rol bij het bevorderen van burgerlijke, politieke, economische, sociale, culturele en milieurechten. Het versterkt gemarginaliseerde stemmen, bevordert actieve deelname aan het bestuur en houdt autoriteiten verantwoordelijk.

Ondanks de onschatbare bijdragen van het maatschappelijk middenveld zien we een afname van respect voor burgerlijke vrijheden, de rechtsstaat en democratie in de Europese Unie, zoals blijkt uit het veld, onderzoek en de bevindingen van het rechtsstaatverslag van de Europese Commissie. De uitdagingen waarmee het maatschappelijk middenveld wordt geconfronteerd, waaronder beperkende wetten, financieringsbeperkingen, juridische intimidatie en fysieke aanvallen, vormen een bedreiging voor het fundament van de democratie.

Hoewel de Europese Unie de afgelopen vijf jaar cruciale stappen heeft gezet om de democratische “terugval” aan te pakken en de burgerlijke ruimte te bevorderen, moeten er nog grote lacunes en uitdagingen worden aangepakt. In de komende zittingsperiode moet de EU voortbouwen op de resultaten van de afgelopen vijf jaar - met name het verslag van de Europese Commissie van 2022 over de toepassing van het Handvest van de grondrechten van de EU en de vervolgraadplegingen, en de conclusies van de Raad van 2023 over de civiele ruimte - om een coherenter en strategischer samenwerkings- en ondersteuningskader op te zetten, zoals gevraagd in het Europees manifest voor het maatschappelijk middenveld dat door meer dan 240 maatschappelijke organisaties in heel Europa is onderschreven.

Wij roepen op om in de komende vijf jaar de volgende prioriteiten aan te pakken:

• Een Europese strategie voor het maatschappelijk middenveld, integraal onderdeel van een bredere Europese agenda voor democratie. Deze strategie moet de onmisbare rol van het maatschappelijk middenveld in al zijn diversiteit erkennen bij het bevorderen van democratisch engagement en het waarborgen van mensenrechten. De strategie moet een robuust en coherent beleidskader bieden dat het maatschappelijk middenveld in staat stelt, ondersteunt en beschermt.
• Een krachtig mandaat voor een vicevoorzitter van de Commissie die verantwoordelijk is voor democratie, burgerruimte en dialoog met het maatschappelijk middenveld. Deze functie moet de nodige middelen omvatten om de tenuitvoerlegging van de strategie te initiëren, te leiden en te controleren, en te zorgen voor samenhang tussen de interne en externe aanpak van het maatschappelijk middenveld. Het mandaat moet ook proactieve steun omvatten aan actoren uit het maatschappelijk middenveld die onder druk staan en een tijdige follow-up van klachten van het maatschappelijk middenveld over aanvallen. Dit omvat steun voor de ontwikkeling van initiatieven om het maatschappelijk middenveld en mensenrechtenactivisten - ook die in ballingschap - te beschermen tegen pesterijen, intimidatie en aanvallen, zoals de oprichting van mechanismen voor vroegtijdige waarschuwing onder leiding van het maatschappelijk middenveld en beschermingsmechanismen die snelle noodhulp bieden.
• Versterking van bemiddelende instanties en goedkeuring van een overeenkomst inzake de dialoog met de burger: Bemiddelende instanties spelen een cruciale rol bij het organiseren en kanaliseren van de behoeften en wensen van mensen. De dialoog met de burger moet worden opgevat als een permanente, gestructureerde en zinvolle interactie tussen de instellingen en het maatschappelijk middenveld, die leidt tot de gezamenlijke ontwikkeling van rechtvaardig, inclusief en duurzaam beleid. In een overeenkomst over de burgerdialoog met de EU-instellingen moeten de reikwijdte, de locaties, de instrumenten en de resultaten duidelijk worden vastgelegd.
• Versterking van het financieringsbeleid: Financieringsprogramma's voor het maatschappelijk middenveld moeten worden ontwikkeld door middel van inclusieve, co-creatieprocessen, waarbij ervoor wordt gezorgd dat ze inspelen op de behoeften van maatschappelijke organisaties en de gemeenschappen die ze dienen, en de administratieve lasten worden verminderd. Het toekomstige meerjarig financieel kader moet de noodzaak weerspiegelen om het maatschappelijk middenveld binnen de verschillende beleidsterreinen verder te ondersteunen via exploitatiesubsidies en projectsubsidies, onder meer door het budget van het programma Burgers, gelijkheid, rechten en waarden (CERV) te verhogen.
• Een Europees democratie-semester: Voortbouwend op de Europese rechtsstaatcyclus moet de EU een Europees democratie-semester instellen, dat openstaat voor kandidaat-lidstaten en waarin wordt gekeken naar de wisselwerking tussen economisch en sociaal beleid en democratie. De jaarlijkse evaluatie moet een apart hoofdstuk over de civiele ruimte bevatten en moet duidelijker en transparanter worden gekoppeld aan zowel handhavings- als hervormingsmechanismen.
• Een sterkere rol van het 'Fundamental Rights Agency' (FRA) als Europese mensenrechteninstelling. Dit houdt onder meer in dat het FRA in staat wordt gesteld eigen adviezen uit te brengen over EU-beleid en dat het bureau systematisch wordt betrokken bij de effectbeoordeling.

Om de steun voor het maatschappelijk middenveld effectief te maken, moeten de EU-instellingen een samenhangende benadering van democratie binnen en buiten de EU hanteren en de democratische legitimiteit versterken van het Europese beleid dat inclusieve samenlevingen voor iedereen moet creëren.

Deze aanbevelingen, die voortbouwen op het werk van actoren uit het maatschappelijk middenveld op nationaal en Europees niveau, moeten de komende vijf jaar als leidraad dienen voor het optreden van de Europese Unie.

We staan klaar om samen te werken met alle EU-instellingen en politieke krachten die zich inzetten voor deze voorstellen. Samen kunnen we bouwen aan een Europa waar het maatschappelijk middenveld bloeit, de democratie bloeit en de grondrechten worden beschermd.

Dit document is opgesteld in het kader van het Forum van het maatschappelijk middenveld dat op 26 juni 2024 in Warschau werd georganiseerd. Het schetst de dwingende maatregelen die de EU-instellingen in de komende vijfjarige zittingsperiode moeten nemen om een levendige civiele ruimte te waarborgen. Het bouwt voort op het werk dat het maatschappelijk middenveld in de loop der jaren op nationaal en Europees niveau heeft verricht.

We nodigen andere maatschappelijke organisaties uit om deze voorstellen te blijven gebruiken en erop voort te bouwen. We zijn vastbesloten om samen te werken met instellingen en politieke krachten die bereid zijn om deze agenda te verwezenlijken.

Met vriendelijke groet,

Gabriella Civico, voorzitter van Civil Society Europe - samen met 415 maatschappelijke organisaties.